Bir şirket dış kaynaklardan sermaye artırımına başvurduğunda pay sahiplerinin yeni çıkarılan payları alamaması, pay oranlarını ve oy güçlerini olumsuz anlamda etkileyecek; pay sahibinin diğer pay sahipleri karşısında şirket yönetimi ve etkinliği anlamında daha zayıf konumda bulunmasına yol açacaktır. İşte bu sebeple pay sahiplerinin mal varlıksal hakları ile şirket yönetimindeki pozisyonlarını korumak amacıyla yeni çıkan paylarda pay sahiplerine rüçhan (yeni pay alma) hakkı tanınmıştır. Rüçhan hakkı, esas sermaye artırımında kullanılabilen bir haktır. Türk Ticaret Kanunu’nun ("TTK") 461. maddesinin birinci fıkrasına göre her pay sahibinin yeni çıkarılan payları, mevcut sermayedeki pay oranına göre alma hakkı vardır. Rüçhan hakkının kullanılması, sınırlandırılması, kaldırılması ve devrine ilişkin esaslar yine aynı madde uyarınca belirlenmiş ve pay sahibinin sermaye artırımı sebebiyle mal varlıksal ve yönetsel hak kaybına uğramasının önüne geçilmesi hedeflenmiştir.

RÜÇHAN HAKKININ KULLANILMASI

Öncelikle rüçhan hakkı, kullanılması zorunlu bir hak değildir, pay sahibinin iradesi bu hakkı kullanmama yönünde de olabilir. Hiçbir pay sahibi rüçhan hakkını kullanmaya zorlanamaz. Ancak rüçhan hakkı eğer pay sahibi tarafından kullanılacaksa, hakkın kullanımı için bazı şartların gerçekleşmesi gerekmektedir. İlk olarak rüçhan hakkının kullanılabilmesi için dış kaynaklardan sermaye artırımı yapılıyor olması gerekir. İç kaynakların kullanılmasıyla yapılan sermaye artırımlarında rüçhan hakkı söz konusu olmayacaktır. Esas sermaye sistemini benimsemiş anonim şirketlerde sermaye artırımı kararını genel kurul verir (TTK 456/2). Bu genel kurul kararı esas sözleşmenin değiştirilmesi niteliğindedir ve sermayeye ilişkin maddenin değiştirilmesi anlamına gelir. Kayıtlı sermaye sistemini benimsemiş anonim şirketlerde ise sermaye artırımı kararını yönetim kurulu verecektir. İkinci olarak ise aşağıda da değinileceği üzere, rüçhan hakkının kullanılabilmesi için sınırlandırılmamış veya kaldırılmamış olması gerekmektedir.

Dış kaynaklardan sermaye artırımı kararını takiben yönetim kurulu, rüçhan hakkının kullanılma esaslarını alacağı bir karar ile belirler. TTK 1524 uyarınca internet sitesi kurma zorunluluğu olan şirketlerin internet sitelerinde rüçhan hakkının kullanılma esaslarını belirleyen yönetim kurulu kararını yayımlaması gerekmektedir. Bu kararda mevcut pay sahiplerinin rüçhan hakkını kullanma esasları ve rüçhan hakkını kullanabilecekleri süre yer alır. Bu süre en az on beş gün olmalıdır (TTK 461/3). TTK'de bir azami süre öngörülmemiştir. Asgari süre açısından ise on beş günün altında süre verilmesi mümkün olmayıp dürüstlük kuralına uygun olarak pay sahiplerine hakkın kullanılması için elverişli olan sürenin verilmesi uygun düşecektir. Son olarak bu süre hak düşürücü niteliği haiz olup pay sahibinin rüçhan hakkını yönetim kurulunun belirlediği süre içerisinde kullanmaması halinde hak sona erecektir.

RÜÇHAN HAKKININ SINIRLANDIRILMASI VEYA KALDIRILMASI

Rüçhan hakkı yalnızca bazı sebeplerin varlığı halinde genel kurul kararı ile sınırlanabilir veya kaldırılabilir. Rüçhan hakkının kaldırılması veya sınırlandırılması için genel kurulda esas sermayenin yüzde altmışının olumlu oyunun alınması gerekir (TTK 461/2). Burada aranan ağırlaştırılmış nisap, önleyici niteliktedir ve bu oran esas sözleşme ile azaltılamaz. İlgili maddede yer alan halka arz, işletmelerin, işletme kısımlarının veya iştiraklerin devralınması ve işçilerin şirkete katılmaları şeklindeki haklı sebepler örnek niteliğinde olup tahdidi nitelikte değildir. Rüçhan hakkının sınırlandırılması veya kaldırılması sırasında genel kurulun eşit işlem ilkesine uygun hareket etmesi, gerçekten haklı ve objektif gerekçeler haricinde sınırlandırma veya kaldırma yoluna başvurmaması gerekir. Aynı zamanda rüçhan hakkının sınırlandırılması veya kaldırılması aracılığıyla hiç kimse haklı görülmeyecek şekilde yararlandırılmamalı veya kayba uğratılmamalıdır (TTK 461/2 üçüncü cümle). Rüçhan hakkı eğer sınırlandırılır veya kaldırılırsa bu durumun gerekçelerinin, yeni payların primli mi primsiz mi çıkarılacağının ve paylar primli çıkarılacaksa primin nasıl hesaplandığının bir rapor ile açıklanması; daha sonrasında da bu raporun tescil ve ilan edilmesi gereklidir.

Kayıtlı sermaye sisteminde rüçhan hakkının sınırlandırılmasındaki yöntem ve ilkeler, esas sermaye sistemindekiler ile paraleldir. Yalnızca yukarıda da bahsedilmiş olan ağırlaştırılmış nisaba ilişkin şart kayıtlı sermaye sisteminde aranmayacaktır. Ancak Sermaye Piyasası Kanunu’ndan kaynaklı ulaşılması gereken nisaplar saklıdır. Ek olarak rüçhan hakkının sınırlandırılması veya kaldırılması için bu sistemi benimsemiş halka açık olmayan anonim şirketlerin esas sözleşmeyle yönetim kurulunu rüçhan hakkını sınırlandırma veya kaldırma hususlarında yetkilendirmiş olması gereklidir. Ancak yine kayıtlı sermaye sisteminde de rüçhan hakkını sınırlandırma veya kısıtlama yetkisi, eşit işlem ilkesine aykırı şekilde kullanılamaz. Bu doğrultuda, rüçhan hakkı, kural olarak ancak yukarıda anlatılan ve kanunda sayılan yöntem ve şartlar ile kısıtlanabilir. İstisnai haller dışında esas sözleşme aracılığıyla rüçhan hakkının sınırlandırılması veya kaldırılması mümkün değildir.

SONUÇ

Anonim şirketlerde dış kaynaklardan sermaye artırımı yoluna başvurulduğunda TTK uyarınca her pay sahibinin, esas sermayede mevcut payı oranında yeni çıkan payları alma hakkı vardır. Bu hakkın kullanılması zorunlu olmayıp kullanılması için ise sermaye artırımı kararı alınması ve rüçhan hakkının kullanılmasının sınırlandırılmamış veya kaldırılmamış olması gerekir. Rüçhan hakkının sınırlandırılması, birtakım haklı sebeplerin varlığına ve genel kurulda ağırlaştırılmış nisaba ulaşılmasına bağlıdır.