Dijital ekonominin geleneksel iş modellerini yerle yeksan ettiği bir dönemdeyiz. Teknoloji giderek minyatürleşiyor. Emsali görülmemiş ürün ve hizmet çeşitliliği ortaya çıkıyor. Küreselleşmenin artması ve iletişimin kolaylaşması ile ülkeler ve bölgeler arasındaki fiyat farkları anlamsızlaşıyor. Dört kuşağın birlikte çalışması şirketlerde insan kaynakları yönetimini giderek zorlaştırıyor. Katma değer yaratan ürünler çok hızlı bir şekilde metalaşıyor. Güç, her zaman ve her yerden internete bağlantılı müşterinin eline geçiyor. Gig ekonomisi ile sözleşme süreleri kısalıyor, fiziksel mekânlar önemini yitiriyor. F-faktörü ile dikey pazarlamanın yerini yatay pazarlama alıyor. Paydaşları marka farkındalığından marka savunuculuğuna dönüştürmek giderek zorlaşıyor.

Ürünü soyutlaştırmanın, olgudan algıya geçişin, mazruftan zarfa sıçrayışın önemi her gün artıyor. Ürüne kimlik ve hikâye kazandırmadan kar marjlarını korumak imkânsızlaşıyor. Matbaa devrimi bilgi boşluğunu, sanayi devrimi güç boşluğunu, internet devrimi mesafe boşluğunu doldurmuştu. Blokzincir güven boşluğunu ve makine öğrenmesi de zekâ boşluğunu dolduruyor. Verinin 21. yüzyılın petrolü olarak kabul edildiği bir dönemde büyük verinin dijitizasyonu ve yönetimi rekabet edebilirlik açısından çok ciddi önem kazandı.

Danışmanlığını yaptığımız firmalara yıllardır iş zekası sistemlerini kuruyoruz. Karar alırken sezgiler elbette ki önemlidir ancak veri ile desteklenmeyen kararların başarılı olma ihtimali oldukça düşüktür. Firmalarımızın en önemli eksikliklerinden biri gerçek anlamda iş zekası sistemine sahip olmamalarıdır.

İş zekası başlığı altında topladığım olmazsa olmaz takip sistemlerinin bazılarını hemen aşağıda bulabilirsiniz.

• Gelir tablosu aylık bazda hep son 12 ayı kapsayacak şekilde hazırlanmalı ki mevsimsel faktörlerden arındırılmış verilerle stratejik yönetim analizi yapılabilsin ve bir önceki ayla kıyaslama imkanı yakalanabilsin. Pek tabii ki bilanço da aylık bazlı gelir tablosunu takip etmeli.
• Stratejik yönetim analizinde öncelikle bilançonun üst katı incelenmelidir. Firmanın net işletme sermayesi ihtiyacı mevcut net işletme sermayesi ile kıyaslanmalıdır. Cari oran ve asit test oranları üzerinden likidite durumu tespit edilmelidir.
• Toplam borçluluk, kısa vadeli borçluluk, finansal borçluluk ve finansal kaldıraçlar takip edilmeli, net finansal borcun FAVÖK karına oranı sürekli kontrol edilmelidir.
• Bilançonun sol tarafının getirisinin (ROIC) bilançonun sağ tarafının maliyetinden (ağırlıklı ortalama sermaye maliyeti) düzenli olarak yüksek olması sağlanmalıdır.
• Simülasyonlu net işletme sermayesi sistemi kurulmalı ve ticari alacak tahsil süresi, stokta kalma süresi, ticari borç süresinde yapılabilecek stratejik değişikliklerin net işletme sermayesi üzerindeki etkisi net bir şekilde ölçümlenmelidir. Tahsilat, satın alma, pazarlama, satış politikaları ile ürün ve ürün yönetimi ilkeleri bahse konu simülasyon eşliğinde oluşturulmalıdır.
• Karın nakde dönüp dönmediği FAVÖK karından, vergi karşılığı, net işletme sermayesi değişimi ve duran varlık değişiminin çıkarılmasıyla elde edilen serbest nakit akışı üzerinden takip edilmelidir.
• Şirketin operasyonel verimliliğine, karlılığına, sermaye yapısına, net işletme sermayesi durumuna, varlık kalitesine bir bütün olarak bakan Z skoru hesaplanmalıdır. Böylelikle firmanın güvenli bölgede mi, gri alanda mı yoksa iflas bölgesinde mi olduğu tespit edilmeli ve şirketin Z skoru İcra Kurulu’nun temel başarı kriteri olarak belirlenmelidir.
• Fitch, S&P ya da Moody’s gibi derecelendirme kuruluşları her ay sonunda not veriyormuş gibi şirket kendisine derecelendirme notunu vermelidir. Derecelendirme sistemini kurmalıdır.
• Maliyet ve gider kalemleri sabit/değişken olarak sınıflandırılmalı ve bu sınıflandırmayla birlikte firmanın 12 aylık bazda başa baş noktası hem tutar olarak hem de miktar olarak düzenli bir şekilde hesaplanmalıdır.
• Maliyet ve giderlerin sabit/değişken kırılımının yapılması her ay sonunda firmanın faaliyet kaldıracının hesaplanmasını da mümkün kılacaktır. Böylelikle satışlarda yapılacak her yüzde 1’lik artışın faaliyet karında yüzde kaçlık değişim getireceği bilinebilecektir.
• Her ay sonunda hem çarpan yöntemi hem de indirgenmiş nakit akışı yöntemi ile şirketin değer tespiti yapılmalı ve değerdeki değişim yakından izlenmelidir. Unutmayalım ki şirketin amacı karı maksimize etmek değil, değeri maksimize etmektir.
• Bütçe “sıfır tabanlı” yaklaşımla ileriye dönük kayan 12 ay mantığıyla hazırlanmalı ve mutlaka simülasyonlu kurgulanmalıdır. Kur şoku, satış şoku, faiz şoku, karlılık şoku, vade şoku gibi kritik parametreler üzerinden hassasiyet analizi yapılmalıdır.
• Her ay sonunda ürün grubu, satış kanalı, müşteri, ürün ve hatta makine bazında gelir tablosu hazırlanmalıdır. Ürün bazında FAVÖK karının şirkete serbest nakit bırakıp bırakmadığı takip edilmelidir. Ürün/müşteri/kanal bazında ticari alacak tahsil süreleri, stokta kalma süreleri ve ticari borç ödeme süreleri hesaplanmalı, simülasyonları yapılmalı, bu parametreler üzerinden başarı kriterleri belirlenmeli ve ürün bazlı takip sistemleri performans değerlendirme sistemi ile ilintilendirilmelidir.
• Ürün/müşteri/kanal bazında maliyet ve giderlerin sabit/değişken sınıflandırılması yapılmalı ki bu detayda faaliyet kaldıracı hesaplanabilsin. Böylelikle hangi üründe, hangi kanalda, hangi müşteri segmentinde ciro basılması gerektiğini veriler söylesin.

Yukarıda bir kısmını paylaştığım iş zekası sistemini geliştirmenin tam fayda sağlayabilmesi için İcra Kurulu’ndaki herkesin finansal tabloları ve iş zekasını okuyabilecek ve yorumlayabilecek düzeye getirilmesi şart. CAMELSC ilkelerine göre stratejik yönetim yapısı oluşturmak istiyorsak iş zekası kurulumuna öncelik vermeliyiz.

• Capital Adequacy – Sermaye yeterliliği
• Asset Quality – Varlık kalitesi
• Management Quality – Yönetim kalitesi
• Earnings Quality – Karlılık kalitesi
• Liquidity Management – Likidite yönetimi
• Sensitivity – Risklere hassasiyet analizi
• Compliance – “En iyi uygulamalara” uyumluluk